یادداشتی از “انجمن جمعیت‌شناسی ایران” به مناسبت هفته ملی جمعیت
بسمه تعالی
یادداشتی از “انجمن جمعیت‌شناسی ایران” به مناسبت هفته ملی جمعیت
در بستر تحولات اقتصادی و اجتماعی بعد از انقلاب صنعتی روند و مسیر تاریخی تحولات جمعیتی بطور فزاینده تغییرات بنیادی پیدا کرده است. اصل بقا جوامع بر تشکیل خانواده و فرزندآوری بوده است و خواهد بود. ادیان و مذاهب و مکاتب اجتماعی و فرهنگی هم علی الاصول مشوق تشکیل خانواده و فرزندآوری بوده‌اند. میزان رشد جمعیت جهان تا انقلاب صنعتی بسیار بطئی (در حد یکی دو رقم اعشار) بود. بطوریکه تا اوایل قرن نوزدهم میلادی تعداد جمعیت جهان به یک میلیارد نفر هم نرسیده بود. در بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی و طی مراحل انتقال جمعیتی (Demographic Transition) افزوده شدن به میلیاردها بطور فزاینده هفت بار تکرار شده و در حال حاضر جمعیت جهان به هشت میلیارد نفر رسیده است. علت اساسی چنین افزایش بی سابقه و فزاینده تعداد جمعیت جهان توسعه بهداشت و کاهش اساسی و مستمر مرگ‌ومیر به ویژه مرگ‌ومیر نوزادان و اطفال بوده است. کشورهای پیشرفت صنعتی در قرن نوزدهم با رشد تصاعدی (به میزان سالانه بین 1 تا 2 درصد) مواجه شدند. این در حالی است که کشورهای درحال توسعه در نیمه دوم قرن بیستم با میزان رشد انفجاری جمعیت (سالانه بین 2 تا بیش از 3 درصد) افزایش یافتند. بطوریکه از اوایل دهه 1960 هر 12 سال یک بار یک میلیارد نفر بر جمعیت دنیا افزوده شده و جمعیت جهان از 3 میلیارد در سال 1963 به 8 میلیارد نفر در حال حاضر رسیده است.
اروپا و چند کشور دیگر از ربع آخر قرن نوزدهم به صورت خودجوش و بدون کمک دولتها به تحدید موالید با هدف تعدیل رشد جمعیت پرداختند، بطوریکه در دهه 1930 عموما این کشورها مرحله گذار از باروری طبیعی به باروری کنترل شده را نیز طی کرده بودند و از اواخر دهه 1940 همواره سیاستهای دولتهای آنها تشویق ازدواج و فرزندآوری بوده است.
کشورهای در حال توسعه هم بعد از تجربه چند دهه از رشد انفجاری جمعیت، در ربع آخر قرن بیستم به تحدید موالید با هدف تعدیل رشد جمعیت پرداختند. در این دسته از کشورها دولتها در سطح کلان سیاستهای تنظیم خانواده را برنامه‌ریزی کردند و در سطح خرد هم خانواده‌ها به منظور سلامت مادر و کودک و حفظ دستاوردهای توسعه از تعدیل سطح باروری استقبال کردند. در آمریکای لاتین و قاره آسیا سطح باروری کشورها عموما از باروری طبیعی به باروری کنترل شده منتقل شده است و این کشورها هم در چند دهه اخیر سیاستهای حمایت از خانواده در جهت تشویق ازدواج و فرزندآوری را در دستور کار قرار داده‌اند (از جمله کشور خودمان ایران). در قاره آفریقا هم کشورها عموما با ورود به قرن 21 در مرحله گذار از باروری طبیعی به باروری کنترل شده قرار گرفته و در میانه مسیر انتقال هستند. به همین لحاظ قاره آفریقا در چند دهه اخیر بیشترین میزان رشد سالانه جمعیت (حدود 2 درصد) را در بین قاره‌های مختلف داشته است.
آنچه در مورد تحولات جمعیتی در دو قرن اخیر گفته شد مشخص می‌کند که از نقطه نظر روند تاریخی اصل بر تشویق ازدواج و باروری بوده و خواهد بود. فقط در دو قرن اخیر در بستر گذار از باروری طبیعی به باروری کنترل شده، دولتها در سطح کلان و خانواده‌ها در سطح خرد با تقدم و تاخر زمانی در قاره‌های مختلف، تحدید موالید با هدف تعدیل رشد جمعیت را در دستور کار قرار داده‌اند. چنین تجربه‌ای نشان داده است که دوره انتقال از باروری طبیعی به باروری کنترل شده در کشورهای مختلف بیش از چند دهه طول نکشیده است. لذا می‌توان گفت که به استثنا این چند دهه (کمتر از نیم قرن)، در طول تاریخ خط مشی‌ها و سیاستهای جمعیتی جوامع همواره مبتنی بر تشویق ازدواج و باروری بوده و خواهد بود.
در بستر انتقال از باروری طبیعی به باروری کنترل شده مرحله “پنجره جمعیتی” شکل می‌گیرد و در این مرحله برای چند دهه بیش از دو سوم جمعیت در سنین بالقوه فعالیت قرار می‌گیرند. برای پنجره جمعیتی عبارت دیگری هم چون “فرصت طلائی جمعیتی” و یا “سود جمعیتی” را نیز به کار برده‌اند. کشورهای پیشرفته صنعتی و بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از طریق توانمندسازی جوانان، جهش توسعه‌ای خود را در فرصت “پنجره جمعیتی”طی کرده‌اند.
مرحله نهایی گذار ساختار سنی، “سالخوردگی جمعیت” است که در این مرحله بیش از 15 درصد جمعیت در سنین 65 ساله و بالاتر قرار می‌گیرند و ” هرم سنی جمعیت”، که شکل مستمر ساختار سنی جمعیت در طول تاریخ بود، تبدیل به “استوانه سنی جمعیت” می‌شود. در بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی دو قرن اخیر طی مراحل انتقال جمعیتی و به دنبال آن طی مراحل انتقال ساختار سنی اجتناب ناپذیر بوده و با تقدم و تاخر در کشورهای مختلف شکل گرفته و یا در حال شکل گیری و تکوین است. در هر یک از مراحل انتقال جمعیتی و انتقال ساختار سنی برنامه‌ریزها و دولتمردان می‌بایست با همکاری صاحبنظران و کارشناسان اولویت‌های نیازهای جامعه را تشخیص داده و در مورد برآورده کردن آن برنامه‌ریزی، اقدامات و تمهیدات لازم را به کار گیرند.
محمد میرزایی
خدمتگزار و رئیس انجمن
جمعیت‌شناسی ایران
30 اردیبهشت 1402
