دکتر زنجانی: استادی برجسته از تبار نسل دوم جمعیت شناسان ایران

خبر در گذشت دکتر حبیب الله زنجانی، رئیس اسبق انجمن جمعیت شناسی ایران و دانشیار دانشگاه تهران مایه تألم و اندوه خاطر همکاران و جمعیت شناسان گردید.  آشنائی نزدیک بنده با استاد فقید دکتر زنجانی برمی گردد به سال 1367، زمانی که توفیق شاگردی ایشان را در دوره کارشناسی ارشد داشتم، و افتخار یافتم از مشاوره ایشان برای پایان نامه ام برخوردار شوم. طی سی سال گذشته همواره از محضر ایشان در جلسات مختلف کارشناسی و گردهمایی های انجمن جمعیت شناسی ایران و شورای پژوهشی موسسه مطالعات جمعیتی بهره بردم.

استاد دکتر زنجانی از محدود جمعیت شناسان نسل دوم ایران بود که فعالیتهای تحقیقاتی خود را از دهه 1340 در بخش جمعیت موسسه مطالعات علوم اجتماعی دانشگاه تهران آغاز کرد.  پس از آن، با حمایت استاد فقید دکتر مهدی امانی، تحصیلات تکمیلی خود را در فرانسه به اتمام رساند، و در گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. سپس، در اوایل دهه 1360 نقش موثری در تکوین مراحل سرشماری 1365 در مرکز آمار ایران داشت، و در ادامه در مرکز مطالعات و برنامه ریزی مسکن و شهرسازی و دانشگاه آزاد اسلامی به تحقیق و تدریس پرداخت، و تا آخرین روزهای عمر نقشی بی بدیل در آموزش و پژوهش جمعیت شناسی ایران داشت.  مطالعات دکتر زنجانی و همکارانشان در دهه های 1360 و 1370 وضعیت جمعیت ایران را در آن دوران به تصویر کشیده و در عرصه سیاستگزاری جمعیتی نقشی بسزا و ارزشمند داشتند. هر چند علایق علمی دکتر زنجانی در مباحث جمعیت شناسی گسترده بود، ولی مطالعات “مهاجرت و شهرنشینی” ایشان بسیار شاخص بوده و کتابها و مقالات زیادی در این زمینه از ایشان به جای مانده است که مورد استناد محققین و دانش پژوهان حوزه جمعیت شناسی و سایر رشته های علوم اجتماعی می باشد.

دکتر زنجانی علاوه بر تدریس، علاقه و تخصص ویژه ای در بهره گیری از آمارهای جمعیتی و سرشماریها و تدوین گزارشهای توصیفی و کاربردی جمعیت داشت. ذهن و قلم ایشان با عدد و رقم عجین بود، و همواره در جلسات و کلاس درس با دقت شاخصهای آماری را محاسبه و بحث می کردند. ضمن اینکه ایشان با تکنولوژی جدید آشنا بودند، ولی به عنوان نمونه بارز جمعیت شناس نسل دوم، همواره با مدادی در دست، به محاسبه، تحلیل و نگارش گزارشهای جمعیتی می پرداخت.  حضور نسل دوم جمعیت شناسان ایران از جمله دکتر حبیب الله زنجانی در جلسات کارشناسی تدوین سیاستها و برنامه های جمعیتی بویژه در دهه های 1360 و 1370 بارز بود، و  این نسل نقشی ماندگار در انتقال علم جمعیت شناسی ایران داشته اند. با گسترش جمعیت شناسی و فارغ التحصیلان این رشته، از یکسو، و نیز تحول وضعیت و برنامه های جمعیتی از دیگر سو، در دو دهه اخیر جمعیت شناسان متعددی در برنامه ریزی خرد و کلان و نیز ارائه تحلیلهای جمعیتی نقش داشته اند. همراهی دکتر زنجانی با نسلهای بعدی در انجام تحقیقات و ارائه گزارشهای جمعیتی مشهود و ستودنی است. در یک جمله، استاد زنجانی به لحاظ شخصیتی فردی منظم، دقیق و صریح بود، و همواره در جلسات مشورتی با ارائه نظرات تخصصی خود حضوری فعال داشت.  اطمینان دارم همه محققین، اساتید و دانشجویانی که توفیق همکاری و همراهی با دکتر زنجانی را داشتند خلاء حضور ایشان را بیش از پیش احساس خواهند کرد. امیدوارم همه ما بتوانیم با لطف حضرت باریتعالی و با بهره گیری از تجربیات معلم فقید دکتر زنجانی، همواره برای اعتلای جمعیت شناسی  ایران و خدمت به کشور عزیزمان پیشقدم باشیم، و آثاری ماندگار از خود بر جای گذاریم.  از درگاه ذات اقدس احدیت آمرزش و آرامش برای روح  آن عزیز از دست رفته مسئلت دارم.

محمد جلال عباسی شوازی

استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران